Umowne prawo odstąpienia

Jedną z kluczowych zasad prawa cywilnego jest zasada, która głosi, że „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”.

Oczywistym jest, że aby w ogóle mówić o jakiejś umowie, to muszą wystąpić w nim tzw. essentialia negotii. Przykładowo przy umowie sprzedaży takimi niezbędnymi elementami umowy będą zapisy konkretyzujące strony umowy (sprzedawca i kupujący) oraz zapisy konkretyzujące przedmioty ich wzajemnych świadczeń (ze strony sprzedawcy zobowiązanie do przeniesienia na kupującego własności rzeczy i wydania tej rzeczy, ze strony kupującego zobowiązanie do odebrania rzeczy i zapłaty ceny).

W praktyce umowy bywają zdecydowanie bardziej rozbudowane, czyli ich autorzy do elementów koniecznych dodają elementy dodatkowe. Takimi elementami umowy będą zapisy dotyczące np. zaliczki, zadatku, kary umownej. Dziś napiszę jednak o umownym prawie do odstąpienia od umowy, które to również jako zapis dodatkowy może znaleźć się w umowie.

[subtitle]Uwagi wstępne[/subtitle]

Kiedy pomyślałem, że właśnie taki temat dziś poruszę – „umowne prawo odstąpienia”, to w pierwszej kolejności sięgnąłem po kodeks cywilny a tam do art. 395 § 1 i 2.

Art. 395.

1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.

2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.

W literaturze można przeczytać, że funkcją umownego prawa do odstąpienia od umowy jest „przyznanie stronom umowy możliwości łatwego, jednostronnego i wcześniejszego zakończenia powstałego stosunku umownego, albowiem taka potrzeba może wynikać z różnych okoliczności towarzyszących zawarciu lub wykonywaniu określonej umowy. W ten sposób zostaje przyznany prymat porozumieniu stron” (więcej G. Tracz w „Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych”, wyd. Wolters Kluwer SA, 2007).

W praktyce zakres zastosowania umownego prawa odstąpienia jest bardzo szeroki, choć są umowy w których taka klauzula nie może być zastosowana. Przykładem takiej umowy będzie umowa przenosząca własność nieruchomości. Nie ma natomiast przeszkód, aby zastrzeżenie klauzuli odstąpienia od umowy zostało zamieszczone w umowie przedwstępnej sprzedaży nieruchomości albo w umowie deweloperskiej.

[subtitle]O czym należy pamiętać[/subtitle]

Jeżeli przygotowujesz sam umowę albo też twój kontrahent takową umowę przedstawił Ci do podpisu, warto upewnić się, że prawidłowo zredagowaną klauzulę umownego prawa odstąpienia. Klauzula taka powinna bowiem zawierać:

1. termin końcowy, w ciągu którego strona może odstąpić od umowy (najczęściej będzie to data, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby był to pewien okres liczony w jednostkach czasu np. tydzień albo aby było to pewne konkretne zdarzenie np. moment wydania dokumentacji projektowej);
2. wskazanie strony lub stron, którym przysługuje uprawnienie do odstąpienia od umowy (jak widać każda ze stron może mieć takie uprawnienie albo tylko niektóre lub tylko jedna).

Prawidłowe zredagowanie klauzuli umownej jest niezwykle istotne, albowiem nieważna będzie klauzula bez wskazania terminu, w ciągu którego strona lub strony mogą odstąpić od umowy. Podobnie nieważność takiej klauzuli wystąpi, gdy w umowie zabraknie wskazania na czyją korzyść zastrzeżono umowne prawo odstąpienia.

Poza kwestiami wskazanymi powyżej, nie ma przeszkód, aby zastrzeżenie prawa odstąpienia zawierało inne jeszcze elementy. Przykładowo strony mogą wprowadzić do umowy przedwstępnej dodatkowe postanowienia, których niewykonanie uzasadnia skorzystanie z umownego prawa odstąpienia od tej umowy albo w umowie o dzieło wprowadzić zapisy dające możliwość skorzystania przez zamawiającego z uprawnienia do odstąpienia od umowy na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Jak należy odstąpić od umowy

Odstąpienie od umowy stanowi uprawnienie prawokształtujące, w związku z tym strona która chce ze swojego uprawnienia skorzystać musi złożyć stosowne oświadczenie drugiej stronie umowy.

Warto również zwrócić uwagę na to, że termin do złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy ma charakter zawity, co oznacza, że po jego upływie uprawnienie do odstąpienia od umowy wygasa.

Odstąpienie od umowy a wypowiedzenie umowy

W prawie polskim uprawnienie do jednostronnego rozwiązania umowy może być realizowane albo poprzez odstąpienie albo poprzez wypowiedzenie. Co do zasady odstąpienie znosi stosunek prawny z mocą wsteczną (w miejsce dotychczasowego zobowiązania powstaje obowiązek zwrotu spełnionych już świadczeń, zapłaty wynagrodzenia z tytułu korzystania z rzeczy i świadczonych usług, a także obowiązek zwrotu poczynionych nakładów; najczęściej strony powinny zwrócić sobie nawzajem to co świadczyły w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu), natomiast wypowiedzenie znosi stosunek prawny na przyszłość.

Warto pamiętać o pewnej kwestii, o której nawet prawnicy zapominają, a mianowicie strony umowy mogą ustalić inne skutki i obowiązki w razie skorzystania z prawa do odstąpienia od umowy, czyli przykładowo strony umowy mogą ustalić, że odstąpienie od umowy ma skutek ex nunc (a nie ex tunc ) i odnosi się do niespełnionej przed złożeniem oświadczenia części świadczeń stron. Jest to niezwykle ważne albowiem prawidłowe sformułowanie klauzuli w takim przypadku może uchronić przed bardzo problematycznymi wzajemnymi rozliczeniami np. przy umowie na przygotowanie i wdrożenie programu komputerowego.

Czy są jeszcze inne przepisy regulujące umowne odstąpienie od umowy ?

Osobne przepisy znajdują się przy regulacjach dotyczących umów wzajemnych. Znajdziemy tam tzw. ustawowe prawo odstąpienia w przypadku zwłoki dłużnika (art. 491, 492 k.c.), odstąpienie w sytuacji wystąpienia niemożliwość spełnienia świadczenia, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (art. 493 k.c.) oraz odstąpienie w sytuacji wystąpienia niemożliwość spełnienia świadczenia za którą ponosi odpowiedzialność dłużnik (art. 495 § 2 zd. 2 k.c.).

Również przy konkretnych umowach są przepisy odnoszące się do kwestii umownego prawa odstąpienia:

– umowa sprzedaży: art. 537 k.c., 543(1) k.c., 552, 560 k.c.;

– umowa dostawy: art. 610 k.c., 611 k.c.;

– umowa o dzieło: art. 631 k.c., 635 k.c., 636 k.c., 640 k.c., 644 k.c.;

– umowa o roboty budowlane: art. 656 w zw. z art. 635 k.c.; art. 656 w zw. z art. 637 k.c.

zdjęcie:

Author: Daniel Kulinski / photo on flickr  
License: Attribution-NonCommercial-ShareAlike License